Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? w Lesznie zostało założone z inicjatywy Józefa Tylczyńskiego, miejscowego kupca i działacza polskiego. Niezbędnego wsparcia udzielił sekretarz adwokacki Feliks Bobowski, znany działacz polski, który został pierwszym prezesem ?Sokoła?. Do tworzącego się Towarzystwa wstąpili także Jan Górecki, Henryk Sieradzon, Władysław Sieradzon, Alojzy Ziółkowski i Marcin Raszewski. Wspomniany wcześniej Józef Tylczyński został pierwszym naczelnikiem ?Sokoła? leszczyńskiego .

Nowe gniazdo leszczyńskiego ?Sokoła? od samego początku było prześladowane przez policję niemiecką. Druhowie ?Sokoła” nie mogli swobodnie prowadzić ćwiczeń dlatego spotykali się w różnych lokalach, stodołach, lasach, zamiejscowych salach restauracyjnych aby tam prowadzić ćwiczenia. Jednak po kilku latach borykania się z trudnościami ze strony miejscowej władzy niemieckiej postanowiono po 3 latach zawiesić działalność Towarzystwa na czas nieokreślony . Złą sytuację gniazda leszczyńskiego potęgował fakt, że Leszno w tym okresie było miastem ze zdecydowaną przewaga ludności niemieckiej. W tych okolicznościach ?Sokół? w Lesznie zakończył pierwszy okres swojej działalności.

Pomimo tego, że działalność ?Sokoła? w Lesznie została zakazana, Sokoli leszczyńscy włączali się lub byli inicjatorami innych działań sportowych i patriotycznych. Między innymi Józef Tylczyński z adwokatem Adamem Ruszczyńskim i księdzem Czesławem Starką, był jednym z inicjatorów powołania w Lesznie w 1912 r. polskiego klubu sportowego Polonia Leszno, którego najhojniejszymi sponsorami byli bracia Góreccy. Nowy klub współtworzyło Towarzystwo Młodzieży Polsko-Katolickiej w Lesznie powstałe w 1912 r., które wyłoniło się z połączenia Towarzystwa Terminatorów działającego od 1909 r. (na którego czele stał Tylczyński) oraz Towarzystwa Młodzieży. Warto zwrócić uwagę na nazwę nowego klubu ? Polonia oraz biało-czerwone barwy klubowe, co stanowi wyraźny dowód na to, że klub miał być pewnego rodzaju centrum życia narodowego, oczywiście w ukrytej, sportowej formie. Z tego środowiska wyłoniło się także harcerstwo leszczyńskie w latach 1917-1919. Zapewne dzięki temu, że na czele nowej organizacji każdorazowo stał wikariusz miejscowej parafii św. Mikołaja, udało się odsunąć zagrożenie likwidacji stowarzyszenia przez Niemców (tak jak to miało miejsce w przypadku leszczyńskiego ?Sokoła?), którzy na każdą działalność polską zwracali szczególną uwagę. Dzięki szeroko prowadzonej działalności, m.in. w różnego rodzaju sekcjach i kołach, która zastąpiła działające wcześniej sokole gniazdo, polska młodzież z Leszna mogła przystąpić do powstania wielkopolskiego przygotowana

Udział dawnych ?Sokołów? leszczyńskich w przygotowaniach i przebiegu powstania wielkopolskiego w Lesznie był olbrzymi. W październiku 1918 r. Józef Górecki (współzałożyciel ?Sokoła? w Lesznie w 1902 r.), był członkiem pięcioosobowego Tajnego Komitetu Narodowego, a także członkiem Rady Ludowej na Miasto Leszno i delegatem do Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, odbywającym się 3 grudnia 1918 r. W tym samym czasie został mianowany komendantem Straży Ludowej w Lesznie. Po wybuchu powstania wielkopolskiego został internowany przez władze niemieckie na początku stycznia 1919 r. Po powrocie z internowania (wrócił w sierpniu 1919 r.) odebrał od niemieckiego burmistrza w styczniu 1920 r. symboliczne klucze do miasta .

O znaczeniu i roli jaką odgrywało TG ?Sokół? w społeczeństwie leszczyńskim niech świadczy fakt, że Rada Ludowa (powołana 20 listopada 1918 r.) na teren miasta i powiatu, już 13 grudnia 1918 r. reaktywowała Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół?, które w tamtych dniach, decyzją Związku z Poznania, miało charakter organizacji wojskowej. Jednak do pełnego wznowienia działalności zapewne jeszcze nie doszło z powodu wybuchu powstania wielkopolskiego, w którym Sokolstwo miało niebagatelny udział. Organizację Straży Ludowej w Lesznie powierzono Józefowi Góreckiemu, który od 26 grudnia 1918 r. pełnił funkcję dowódcy. Najprawdopodobniej TG ?Sokół? zostało w tym czasie przekształcone w oddziały Straży Ludowej, tak jak miało to miejsce w przypadku innych gniazd. W czasie powstania polska młodzież w Lesznie organizowała się pod komendą Stanisława Ratajczaka (w pierwszych dniach stycznia 1919 r.) przy Towarzystwie Gimnastycznym ?Sokół”. Ćwiczono oraz omawiano aktualne wydarzenia, jak np. organizowanie się wojska polskiego, potyczki powstańców z Niemcami w Poznaniu, w Zbąszyniu i innych miastach, przygotowując się, aby w sprzyjających okolicznościach włączyć się do walki i przejąć władzę nad miastem .

Wydanie rozkazu niemieckiej komendy miasta, do obowiązkowego i natychmiastowego wstąpienia młodzieży w wieku poborowym do niemieckiego Heimatschutzu, skutkowało tajną naradą młodzieży w Lesznie, podczas której postanowiono opuścić miasto i udać się do powstańczych oddziałów polskich tworzących się w Krzywiniu, Kościanie i Śmiglu. Po zwycięskim powstaniu wielkopolskim wznowienie działalności leszczyńskiego ?Sokoła? nie było możliwe ze względu na toczącą się wojnę polsko-bolszewicką, w której Sokoli leszczyńscy także brali udział

Sytuacja w Lesznie zmieniła się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Wraz z osiedleniem się w Lesznie byłych działaczy Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? w Berlinie pojawiła się szansa na reaktywowanie działalności gniazda (nazwa oddziałów ?Sokoła?) leszczyńskiego. Do reaktywowania Towarzystwa doszło 23 stycznia 1920 roku, już 6 dni po wkroczeniu wojsk polskich do Leszna, które przejęły władzę nad miastem na mocy Traktatu Wersalskiego. W skład reaktywowanego Towarzystwa wchodzili najwybitniejsi działacze i intelektualiści polscy z Leszna, m.in. Józef Górecki, Józef Wstawski, prof. Bolesław Karpiński, Jan Stawicki, Paweł Dombek i bardzo wielu innych. Rozpoczął drugi etap działalności ?Sokoła? w Lesznie.

?Sokół? leszczyński już w pierwszych miesiącach po reaktywowaniu gniazda uruchomił cotygodniowe ćwiczenia na sali miejskiej ?Ćwiczni?, o zajęciach informował później wielokrotnie na łamach prasy leszczyńskiej zachęcając mieszkańców Leszna do udziału w treningach. Zajęcia odbywały się późnymi wieczorami, najczęściej w piątki.

?Sokół? w Lesznie organizował zabawy taneczne, które były jedną z najprostszych metod pozyskiwania środków na bieżącą działalność Towarzystwa i sympatii mieszkańców. Zarząd ?Sokoła? o organizowanych zabawach informował na łamach miejscowego ?Głosu Leszczyńskiego?, z którym ściśle współpracował.

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? w Lesznie kupiło ziemię by po trzech latach uruchomić  boisko sportowe. Gniazdo leszczyńskie w związku z zakupem i rozbudową boiska wystąpiło o umorzenie płacenia składek w Zarządzie Okręgu Leszczyńskiego (co się powiodło), którego Leszno było siedzibą. W różnym czasie Okręg Leszczyński skupiał od kilkunastu do 40 gniazd.

Sokoli leszczyńscy nie ograniczali się tylko do pracy w obrębie ?Sokoła?. Włączali się także w organizację większych uroczystości, organizowanych na terenie miasta i powiatu. Podczas spotkań Zarządów Towarzystw, które przyciągały prawie wszystkie działające stowarzyszenia w Lesznie, Sokoli leszczyńscy obejmowali najwyższe funkcje kierując ich pracami .

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? w Lesznie bardzo często było gospodarzem Zlotów Okręgu Leszczyńskiego, wynikało to głównie z tego, że ?Sokół? w Lesznie posiadał budynek do ćwiczeń i boisko, na którym można było sprawnie rozgrywać zawody. Zloty miały na celu integrację wszystkich gniazd Sokolich, a także przeprowadzenie zawodów w różnych dyscyplinach sportu. Organizację Zlotu Okręgowego w Lesznie zawsze poprzedzało plenarne zebranie druhów leszczyńskich. Dzięki sprawnym przygotowaniom Zloty leszczyńskie przyciągały po kilka tysięcy widzów .

W ?Sokole? leszczyńskim uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę, piłkę ręczną, piłkę nożną, siatkówkę, kolarstwo, pływanie, a także boks, które mecze odbywały się w budynku ?Sokoła? oraz bardzo popularny w drugiej połowie lat 30-tych tenis ziemny.

Sokoli urządzali obchody świąt państwowych, narodowych i kościelnych, wśród których szczególne znaczenie miały obchody Powstania Wielkopolskiego, w którym Sokolstwo wielkopolskie odegrało rolę decydującą. Na potrzeby uroczystości upamiętniających Powstanie Wielkopolskie ?Sokół? leszczyński udostępniał Sokolnię (budynek do ćwiczeń).

Oprócz startów indywidualnych w różnych dziedzinach sportowych gniazdo ?Sokoła? brało również udział w pokazach ćwiczeń zbiorowych i z przyrządami. Odbywały się one na corocznych Zlotach Okręgowych, a także Dzielnicowych i Wszechsłowiańskich w Poznaniu, Warszawie, Lwowie, Pradze, Belgradzie oraz wielu innych. Sokoli z Leszna osiągali także najlepsze wyniki sportowe spośród wszystkich druhów Okręgu.

Towarzystwo Gimnastyczne ?Sokół? w Lesznie przez cały okres swojej działalności było organizacją otwartą dla wszystkich, co więcej druhowie co jakiś czas zamieszczali ogłoszenia w prasie leszczyńskiej zachęcające mieszkańców do uczestniczenia w ćwiczeniach wszystkich działających przy ?Sokole? sekcji sportowych. Ponadto ?Sokół? w Lesznie był podporą działalności Okręgu Leszczyńskiego. Druhowie gniazda leszczyńskiego obejmowali większość najwyższych stanowisk w Zarządzie Okręgu Leszczyńskiego.

Działalność Towarzystwa Gimnastycznego ?Sokół? w Lesznie przerwała II wojna światowa. W ramach operacji Tannenberg 21 października 1939 r. rozstrzelani zostali: Prezes Okręgu Leszczyńskiego ? druh Bronisław Kotlarski, sekretarz Okręgu ? druh Stanisław Szal, druh Mieczysław Opatrny, druh Stefan Samolewski, druh Władysław Nowak. Naczelnik ?Sokoła? leszczyńskiego druh Tadeusz Rydlewicz został aresztowany w Kołomyi, wkrótce ślad po nim zaginął.

Pomimo tego, że ?Sokół? w czasie wojny został przez Niemców zdziesiątkowany, a całe kierownictwa Towarzystw Gimnastycznych ?Sokół? były rozstrzeliwane (począwszy od prezesów na protokolantach kończąc). ?Sokół? zdołał się odrodzić w roku 1989 po ponad 40 latach zakazu działalności. Do wcześniejszego wskrzeszenia ?Sokoła? nie udało się doprowadzić, mimo intensywnych zabiegów dawnych ?Sokołów?, którzy z rozwiązaniem Towarzystwa nigdy się nie pogodzili.

Po wojnie druhowie, którym udało się przeżyć, próbowali reaktywować ?Sokoła? w Lesznie, jednak zgody takiej od ówczesnych władz miasta nie otrzymali i Towarzystwo zostało rozwiązane. W ten sposób zakończył się drugi etap działalności ?Sokoła? w Lesznie.

Po 1989 roku miejscowi Sokoli leszczyńscy kilkakrotnie podejmowali próbę reaktywowania gniazda w Lesznie. Jednak do wznowienia działalności ?Sokoła? w Lesznie doszło dopiero 12 lipca 2011 r. z inicjatywy Damiana Małeckiego. Spotkanie reaktywujące ?Sokoła? leszczyńskiego poprzedziła Msza św. w kościele  Św. Antoniego w Lesznie, którą celebrował obecny duszpasterz ?Sokoła? ks. Maciej Grześ. Następnie odbyły się oficjalne uroczystości w Centrum Kultury i Sztuki w Lesznie. Tego dnia do Towarzystwa zapisało się 19 osób, doszło także do wyboru Zarządu, którego prezesem został Damian Małecki. Tworzącemu się gniazdu wsparcia udzielił druh Grzegorz Mierzyński z sąsiedniego gniazda w Bukówcu Górnym, który wygłosił przemówienie na temat historii Towarzystw Gimnastycznych ?Sokół? i gniazda w Bukówcu Górnym. ?Sokół? leszczyński w swojej działalności nawiązuje do ?Sokoła? przedwojennego. W swoich szeregach ma obecnie 30 druhów, a jego siedziba mieści się w domu parafialnym przy parafii p.w. Świętego Krzyża w Lesznie i tak jak dawniej pozostaje organizacją otwartą dla wszystkich.